Friday, July 14, 2017

Për ata që mungojnë

Ky artikull u dedikohet “të munguarve” (ose ata/ato që mungojnë). Kush  janë këta dhe pse janë të rëndësishëm? (Përdor këta për thjeshtësi hulumtimi.) Në lashtësi, Diagora u qortua nga një person për mosbesim; “Shiko,” i thotë dikush, “këto dedikime ndaj zotërve. Zotërit ekzistojnë pikërisht sepse bënë të mundur mbijetesën e këtyre njerzve ndaj fatkeqsive.” I përgjigjet Diagora: “Ke te drejte, por nuk shoh këtu në mostrën tënde ata që nuk i mbijetuan fatkeqësive.” Dhe ata që nuk i mbijetuan fatkeqësive janë më të shumë në numra, mund të shtojmë qartazi.
Vërejtja e mësipërme ka të bëjë me formimin e besimit të bazuar në një premisë të rremë. Statistika dhe ekonometria paralajmërojnë përdoruesit për konkluzione të rreme kur ato bazohen në mostra të njëanshme (biased sample). Ka një dallim mes asaj që shihet dhe asaj se çfarë është aty  - e cila nuk duket sepse mungon! Kancelarja Merkel e falënderoi Ramën për zgjedhjet por ajo që sheh Merkel është tjetër gjë. Gëzimi i saj, mendoj, ka të bëjë me numrin e madh të shqiptarve, si ata me dokumente e si ata pa dokumente, që vazhdojnë të emigrojnë në Gjermani e gjetkë, Erdogani nga ana tjetër, mbas përgëzimit, iu drejtua besimit mysliman. Secili gëzon interesin e vet.
Le të marrim rastin e votimeve të fundit në Shqipëri. Disa ia vunë fajin Bashës për gabime, të tjerët përgëzuan Ramën për fitoren. Dy anë të së njëjtës monedhë. Nëse unë hedh një monedhë, do bjerë ose kokë ose bisht. Të dyja thuhet të jenë reciprokisht përjashtuese. Vini re gjithashtu një fakt tjetër: personi që fiton, përgëzohet (apo përgëzon veten), mbas faktit. Mbas faktit gjërat duken të kenë një logjikë lineare dhe përcaktuese. Mbas faktit, njerëzit thonë, “dihet që do fitonte, sepse …” Efektit i gjendet shkaku me lehtësi.
Për tu kthyer në temë: ata që me probabilitet të lartë do votonin për Bashën apo dikë tjetër e kanë lënë dhe vazhdojnë ta lënë vendin – shifrat janë me mijëra.  Por këta nuk janë grupi i vetëm që ne po shqyrtojmë; emigrantët janë veçse një pjesë e të munguarve.
Në votimet e fundit rreth 45% e shqiptarve votuan, nga të cilët numri i femrave raportohet të ishte shumë i ulët (rreth 19%). Në një moment dëshpërimi Kryeminsitri shqiptar u kërkoi emigrantëve të ngrinin telefonat. Ky veprim është i rëndësishëm për diskutimin tonë; ata që mungojnë ekzistojnë. Atyre mund tu bëhet thirrje për pjesëmarrje. Ironia është që grupit tjetër të të munguarve nuk iu bë thirrje. Janë emigrantët ata që mund të mobilizojnë këta të fundit – një fatkeqësi e vërtetë. Thirrja, në të vërtetë, mund të gjejë aplikim nësë ata që janë në Shqipëri veprojnë, me një fjalë votojnë mbas thirrjes së emigrantëve. Unë mund t’i them nënës time të votojë, p.sh., për Ballin, por pa mekanizmin e kërcënimit asnjë nuk e merr seriozisht kërkesën.
Nuk shqetësohem këtu për metodat e votimeve por me diçka tjetër; që është, në të njëjtën mënyrë si shumica e popullsisë shqiptare e bën (dhe bëhet nga vendim-marrësit) veten të paparë, pra të munguar, ashtu dhe ata që marrin vendime për të gjithë, bëjnë politikë për ata që duken vetëm. Merr p.sh. emigrantët. Jam i sigurtë që shumë nuk duan të ikin dhe të tjerë që janë jashtë paraqesin dëshira të kthehen. “Por gjërat nuk ndryshojnë” dëgjoj. Por si do ndryshojnë gjërat kur këta që janë më të prirur për ndryshime largohen? Dhe jo vetëm largohen por marrin dhe kapitalin njerëzor e financiar atje ku shkojnë. Një dilemë e vërtetë për vendet në zhvillim. Ata që ngelin mbrapa janë një pjesë e harruar ose ata që përfitojnë më shumë nga status quo, nga mosndryshimet.
Cfarë është gabim me institucionet?

Përpara se te fillonin ndryshimet historike në Kine (1978) i thonë disa këshilltarë liderit kinez, Deng Xiaoping, se kinezët janë dembela dhe se ai do ta ketë të vështirë me reformat. Ai u tregon kinezët jashtë vendit (jashtë Kinës) dhe u përgjigjet se problemi nuk ishte tek njerzit por sistemi dhe institucionet. Mendoj i njëjti fenomen është prezent në Shqipëri. Institucionet shqiptare (a) injorojnë pjesën më të madhe të popullsisë, pra ata që në këtë artikull ne i quajmë të munguarit dhe (b) shfaqin hapur sjellje qeramarrjeje (rent-seeking).
Priftërinjtë e politikës shqiptare përgëzojnë vetveten për “arritje” ndërkohë që vëndi boshatiset. Boshatisja, për më keq, merret si “lëvizje e lirë” dhe përgëzohet. Shumë rendisin mungesën e tregut të punës dhe shëndetësinë në arsyet kryesore të largimit. Shëndetësia, një tjetër “arritje” e priftërinjve politikanë shqiptarë, vazhdon të jetë në një gjëndje të mjerueshme. Pyetja që i duhet bërë prifit politik shqiptar është e thjeshtë: Ku vizitohesh dhe kurohesh ti dhe familja jote zotëri apo zonjë? Për aq kohë sa priftërinjtë politikanë shqiptarë kurohen e shërohen jashtë apo në spitalet private në Shqipëri, ata nuk kanë asnjë interes (stake) në zhvillimet e këtij institucioni. Dhe kostot e shëndetësisë mbahen nga ata të harruar e munguar që jetojnë jashtë. Kur në 2016 vizitova Komunën e Dragashit (Kosovë), në hyrje të qytezes ishte shpalosur një parrullë: Mire se vini emigrantë. Në Shqipëri termi emigrant është denigrues, qoftë nga institucione e qoftë nga njerëzit e biznese shqiptare. Bizneset e turizmit mbahen pikërisht nga të ardhurat e emigrantëve, nga ata që më shumë mungojnë.
Në të njëjtën mënyrë si “lëvizja e lirë,” përgëzohet edhe lëvizja e lirë e produkteve midis vëndeve Ballkanike. Fshatari shqiptar, i harruar nga të ashtuquajtura institucione shqiptare, ankohet se nuk konkurron dot me produktet fqinjë. Balanca tregtare e shpalos qartë këtë njëanshmëri. Në Gusht 2016, ndërsa vizitoja fshatin turistik të Tushemishtit, shoh një plak të ulur përtokë përballë shtëpisë e pastronte fasule. Kokërr më kokërr i pastronte dhe i vendoste të thaheshin mbi një pëlhurë tjetër. Pyetjes time mbi bujqësinë, iu përgjigj në këtë formë: “më shikon si jam ulur dhe pastroj fasulen? Si do konkurroj unë me maqedonsin apo serbin që kanë mjete të mekanizuara dhe mbështeten nga insitucionet e tyre përkatëse, si financiarisht si me gjëra të tjera të nevojshme për këtë punë?” Nuk ka nevojë për ekspertë për të parë sesi është situata në realitet. Thjesht fol me fshatarë!
Fshatari, për më keq – kështu shkon argumenti nga specialistët dhe fetarët politikanë shqiptarë – etiketohet si dembel dhe jo-besues, ndaj institucioneve dhe atyre që ndërmjetësojnë. Me këtë damkë etiketohet edhe ai që jeton në qytet por që refuzon të punojë, p.sh., me tarifën ditore.
Progresisti fetar me njërën dorë u tregon shqiptarëve lirinë e vendimit e veprimit individual; me dorën tjetër i qorton për veprimet që marrin. Harron progresisti fetar që individi vepron në një sfond të caktuar (background); dhe sfondet ndryshojnë nga fshati në fshat. Një shqiptar që emigron në një vend të zhvilluar është më produktiv atje për shkak të këtij sfondi. Këto janë mësimet e para elementare në ekonomi.
*          *          *
Një familje shumë e varfër shqiptare që mundi të çonte djalin e vogël për kurim në Itali më thanë në një moment të vështirë se vetë fakti që trajtoheshin si njerëz në spitalet italiane mjaftonte. Ky humanizëm nuk vjen me incentiva financiare. Për të munguarit dinjiteti dhe respekti janë dy virtyte që mungojnë krejtësisht nga institucionet e varfra shqiptare.
Carl von Ossietzky, Fitues i Nobel-it për Paqe në vitin 1935, refuzoi të linte Gjermaninë naziste sepse “burri flet me një zë bosh kur  largohet nga vëndi i vet.” Shpresoj se zërat e mijëra të munguarve, si brënda e jashtë vendit, mos të jenë boshe por të dëgjohen përtej realiteteve të vogla politike.

Friday, March 31, 2017

Prezantuesi shqiptar si mesues moral


 
Një teorist në Vendimarrje (Decision-Making) mori një ofertë pune dhe ishte në një dilemë: të vazhdonte aty ku ishte apo të shkonte tek ky vendi që iu ofrua. Një koleg i vetë i thotë: “Ç’po mendon kështu? Ti ke shkruajtur për këto gjëra kaq e kaq herë. Kalkulo ku të leverdis më shumë dhe shko.” “Oh,” i thotë teoricienti, “po kjo gjë është serioze.”
Po ta ndjekim me kujdes dialogun, është e qarte se ‘i dituri’ kur shkruan për të tjerë e vendos veten në një pozicion jashtë ngjarjes, d.m.th. ai nuk preket nga kushtet dhe është jashtë kontekstit. E njëjta situatë është me këshilltarët ekonomikë (tranzitologët) apo politikanë. Çfarëdo që të ndodhë ata nuk preken nga ndryshimet dhe e kanë një shpjegim për çdo gjë.
*       *       *
Në një emision (E Diela Shqiptare[1]) spikeri i drejtohet të ftuarës së tij dhe i thotë (pak a shumë në këto linja):
Tashmë që ju njohim paksa me mirë, që jeni kaq elokuente, e lexuar … si ka mundësi që keni marrë një vendim të gabuar vetëm para pak vitesh? Që do të thotë, t’i besoni Facebook-ut dhe në një kohë shumë të shkurtër të bëje këtë lidhje?
Për ata që se dinë situatën, e ftuara kishte njohur një person në FB, martuar e bërë me djalë dhe mbas disa viteve ishte ndarë nga i shoqi.
Emisione të tilla natyrisht sjellin dëgjues dhe të ardhura. Ajo që më shqetëson është konteti i pyetjeve të spikerit dhe bindja e plotë morale se ato që thoshte ishin të drejta. Shoh në emisione të tilla një gjëndje shpirtërore të shqiptarit që lë për të dëshiruar. Spikeri, si ai dialogu i mësipërm, e vendos veten jashtë situatës – një predikues moral – dhe në podiumin imagjinar kërkon shpjegime nga e ftuara, e jep (apo insinuon) versione të plota.
Ai është njeriu ‘i ditur’ që me diturinë që ka merr vendime për të ardhmen (të nesërmen) me një vendosmëri të hekurt. Nuk ka hapësirë për gabime. Ndiqeni: Si ka mundësi një njeri si ti (e lexuar etj.) të marrë vendim të gabuar? (Më shiko mua! sikur dëgjoj në sfond.) E ftuara ul kokën.
Ka pas dy sisteme – të dyja diktatoriale – që kan folur me një siguri 100%. Të flisje ndryshe nuk përfundoje mirë. Njërin e kemi pas jetuar disi, tjetrin e kemi me të lexuar. Dhe kjo tendencë sigurie e plotë la pasojat e veta sidomos tek klasa e ditur shqiptare që audiencat i ndjekin me një kërshëri fëmijnore.
*       *       *
Shkenca është një fushë që përparon në një formë induktive. Asgjë nuk është 100% e sigurtë. Gjërat janë të sigurta me probabilitet të bazuara në faktet që jepen në moment. Në një kohë tjetër gjërat ndryshojnë, teoritë ndryshojnë. Me një fjalë, e ardhmja nuk dihet. Projektohet, po; por jo me siguri.
Spikeri shqiptar (dhe të tjerët e emisioneve të tjera) nuk e kupton që e ardhmja nuk mund të dihet. Ai (apo ajo) nuk e kupton nocionin e lirisë.
Të jesh i lirë do të thotë të marrësh një vendim (për vedin) dhe përgjegjësitë e efekteve t’i mbash ti vetë. Liria presupozon pasigurinë. Siguria operon në një plan tjetër. Merr si shembull martesat e mëparshme me pleqëri. Ato ndodhnin në ambiente të vogla (fshati apo qyteza shqiptare) dhe ku shoqëria jonë ishte kaq e mbyllur. Martoheshin familjet jo njeri. Martesa ishte e sigurtë.
Sigurinë Perëndimit ia dha kisha (deri në një moment). Kur Zoti vdiq progresivisht njeri fitoi më shumë liri, d.m.th., pasiguri për veprimet e veta.
Spikeri shqiptar (dhe të ditur të tjerë) vjen nga bota Platonike e sigurisë së plotë. Bota njerëzore, siç e mendoj veda, është botë tjetër, është bota e Euripidit ku sot dikush është i lumtur dhe i ka të gjitha dhe të nesërmen më i vuajturi. Sepse shansi (apo fati siç i thotë populli) i ra atij/asaj.
Në botën e spikerit Dashuria është racionale, mund të matet e kthehet sa majtas e djathtas për tu peshuar. Nuk ka pse nxiton njeri. J. Kepler, astronomi gjigand, mbasi i vdiq gruaja e parë bëri një listë me 11 gra dhe i intervistoi për martesë. Mbas disa vitesh torture shumë gra u larguan dhe ai vazhdoi i pavendosur. Kepleri ngatërroi kekun me byrekun (siç i themi ne). Të llogarisësh matematikisht lëvizjet planetare është një gjë (keku, p.sh.), të llogarisësh sesi do sillet dikush – një njeri, pra – nesër është diçka tjetër (byrek). Të predikosh të parën është predikim par excellence. Të predikosh të sjelljet është degjenerim i fjalës predikim.
*       *       *
Dialogu midis spikerit dhe të ftuarës vazhdon: Vendimet duhet të merren mbasi ke konsultuar prindërit (mbase dhe fqinj e kushurinj). Nuk është më vendim individual të dashurosh, por kolektiv. Të gjithë duhet të kalkulojnë. Disa veta kanë më shumë informacion sesa ti i vetëm. Dhe më e rëndësishmja, faji s’të ngelet ty në fund, por të gjithë mbajnë nga një pjesë dhe jeta është e bukur; pak a shumë siç ishte më parë.     
Në një skeç të vjetër Çomes i vodhën lopën dhe komshinj e shokë që i erdhën ia vunë fajin 100% atij. “Pse s’fle me një sy hapur?” i thanë. “Po se dija o shokë,” bërtiste i varfëri. “Duhet ta kishe parashikuar,” vazhdon dialogu. Nuk ka hapsirë për justifikim. Ai duhet ta dinte qe do t’i vidhinin lopën. Këtu hajduti nuk dihet dhe faji i ngelet 100% personit.
Në rastin tonë platforma që i dha mundësinë dy personave të njiheshin dihet, dhe këtu spikeri shqiptar me një  mjeshtëri karakteristike të një predikuesi moral  kalon në botën e pasigurisë. Si i besove FB? pyet të ftuarën i habitur. Imagjinoni dy të rinj që takohen në një klub. Nëse mbas disa vitesh ata do ndaheshin (siç edhe disa ndahen) a do ishte normale që t’ia vinin fajin klubit apo plazhit ku u njohën?
Absurditetet vazhdojnë.  FB-ut, i kthyer kështu në një qënie, nuk i duhet besuar. Ai të gënjen dhe të çon në rrugë të gabuar. Po kujt t’i besojë njeri? Mbase Të Dielës Shqiptare!


[1] https://www.youtube.com/watch?v=bOM2EM8j2ow