Monday, October 2, 2023

1: Përshtypjet e mia mbi Tiranën wokiste [1]

Një shoqëri e civilizuar dallohet nga mirësia dhe besimi që anëtaret e saj mbajnë e shprehin ndaj njëri-tjetrit. Kur dikush shkëmbehet në ashensor në Itali, Gjermani apo Amerikë, një sjellje bazike është përshëndetja. Kur kaloj në pallatin e disa miqve të mi në Tiranë, një gjë që vë re është se askush nuk përshëndet. Kur unë angazhoj pastruesen e pallatit apo rojen në diskutim, duket që nuk jam rezident i pallatit (aq më keq, që vij nga jashtë). Kur dal nga Tirana dhe shkoj në një qytet, apo fshat, tjeter dalloj një ndryshim radikal në njerëzillëk (siç i thotë dhe populli). 

Te rrethrrotullimi i Fakultetit ekonomik ndërsa kaloja me makinë (java e parë e fillimit të shkollës) kishin vënë nja 14 policë [dy të tjerë ishin 50m më poshtë tek taksitë dhe gjobisnin). Ideja është që sa më shumë policë të vihen aq më shpejtë do ecë trafiku. Sikur të punonte dhe policija si një fushë shkence apo biznesi dhe të testonte një hipotezë tjetër: me një fjalë, sikur mos të ketë fare policë tek rrotullamja, sa shpejt do ecë trafiku? Kjo është dhe idea fondamentale e rotondës dhe e ekonomisë moderne: duke përcaktuar ligjërisht disa struktura, gjërat ecin pa nevojën e një zoti (apo shtetit). Ndërhyrja e drejtpërdrejtë me medimin për ti rregulluar gjërat, bën të kundërten. Kjo në ekonomi njihet si konsekuenca të paqëllimshme (unintended consequences).

Mbasi kalova pak kohë tek TEGU, thashë të dal e kundroj lagjet moderne në afërsi të tij. Vilat moderne shumë millonëshe jane impresionuese nga larg. Çfarë më shokoi ishte infrastruktura, rrugët dhe kazanët e plerave në gjëndje katastrofe. Një dialog imagjinar do kalonte nëpër linja të tilla:

Veda: O mik, ta gëzosh vilën por a nuk të bezdis rruga copë copë dhe kazanët e plehrave në atë gjëndje të mjerueshme?

Miku: Ç'lidhje kam unë me rrugën e plehrat? Ajo është puna e shtetit. Pse i paguaj taksat unë?


E thënë ndryshe, me dhjetëra e qindra millionerë jetojnë në këto xhepa lagjesh të pasura por rrugët dhe plehrat janë njëlloj si në gjithë Tiranën. “Nuk shpëton dot nga vetvetja,” tha njëri para disa shekujve. Cila është ideja e një komuniteti, o mik?  Sa do kushtonte 1km rrugë dhe parking i shtruar dhe një apo dy vënde të pastra për kazanët e plehrave? [E kam fjalën për organizim të nivelit lokal/komunitar.]


Kur vizitova Vitine (komunë në lindje të Kosovës), një fermer më tregon rrugën e fshatit që ishte shtrurar me fonde të fshatit dhe emigrantëve. Pra kishin krijuar një buxhet të përbashkët, paraqitur projektin dhe kompletuar shumë thjesht e bukur. Në një fshat fqinjë (Skifteraj) ndaloj të pyes dikë që punonte vullnetarisht pranë disa varrezave. Marr vesh që ishte kryeplaku i fshatit; ai punonte në një projekt të përbashkët të fshatit: rrethimin e varrezave me një gardh modest i financuar (e perseris!) nga emigrantët dhe shtëpitë e fshatit. Pyeteje: çfarë kanë ata (kosovarët në shembujt e mëparshem) që këta shqipe nuk e kanë? Çfarë kanë është shumë e thjeshtë për tu parë: sa kalon pikën kufitare të Morinës, nga ana kosovare nuk sheh plehra. Nëse të bie rasti të flesh ndonjë natë  në Prishtinë vihet re dukshëm se dhomat e hoteleve janë të përfunduara. Me një fjalë, ndryshe nga çdo vënd në Shqipërinë turistike, banjot dhe dushet nuk rrjedhin. Parkimet, edhe në qytetin e vjetër, janë të rregullta. Shërbimi dhe kualiteti i ushqimit janë i një niveli (apo bote) tjetër. Por le të kthehemi prapë tek pyetja e mësipërme: Një shprehje që vjen nga një libër thotë: këta shqipet shqiptare nuk kanë skin in the game [2]. Janë aksionere që i kane aksionet e tyre diku tjeter, por jo në Shqipëri. Çdo të thotë kjo shprehje? 

Kohët e fundit pata fatin e mirë të vizitoja një zyrë shteti (Drejtoria e Arsimit); është me të vërtetë “një gjëndje e mjerueshme të shohësh njerëz që punojnë në kushte të tilla,” dëgjoj shpesh. Ky nuk është mendimi im: më e pakta që një person që punon për shtetin mund të bëjë është të pastrojë zyrën e vet. Hapësirat janë të vogla, e vërtetë, dhe disa persona ndajnë një hapësirë shumë të vogël, por varet nga ty sesi ti mban hapësirën tënde. Këta buxhetorë nuk kanë skin in the game: shpërblimet i mbajnë vetë dhe rrezikun e mbajnë të tjerë. Rroga vjen njëlloj çdo muaj. Por imagjino në të njëjtën kohë dhe një person që ka biznesin e vet. Këtij i duhet të luftojë dhëmbë për dhëmbë nga mëngjesi deri në darkë. Nëse ju, të nderuar lexues, do kishit opsionin të uleshit në një restorant dhe keni në tavolinë dy zgjedhje: një restorant me partner privat dhe një që është nën pronësinë e shtetit, cilin do zgjidhnit? Pyetja është retorike sepse përgjigja është e qartë.

 

Disa miq të mi vizitojnë një park natyror këtë verë, i mbrojtur nga UNESCO gjithashtu. Hyrja ishte me pagesë. I mori kapiteni i varkës dhe mbasi i gjesdisi deri në një pikë, u thotë se mund t’i çojë edhe më larg por duhet t’i jepnin lekë të tjera perveç atyre që kishin paguar - bëhet fjalë për lekë në dorë. Shuma nuk ishte ndonjë gjë e madhe (10 euro) dhe ata e pranuan ofertën. Kjo situatë njihet si ekonomi rentiere. Pra personi i punësuar në punë shteti extrakton qera nga blerësit. Benefiti është i tij, plus rrogën e shtetit, por kostot, dhe rreziqet, i mban taksapaguesi. Një situatë e ngjashme me atë të buxhetorëve. Në parqe natyrore në Maqedoni e gjetkë nuk jam ndeshur me fenomene të tilla. Dhe meqë po flasim për Maqedoninë e Kosovë (e vënde të tjera të rajonit në Ballkan) shihni dhe krahasoni dhe terminalet internacionale dhe lokale të autobusëve. Terminali i Asllan Ruçit është të vësh duart në kokë. Është turp të mbajë emër si të Asllan Ruçit. Le të mbajë emrin (do propozoja) e kryetarit të tanishëm të bashkisë, mbase ka ndonjë effekt përmirësimi. 

Gjëndja është e qartë: ekonomia shqiptare është ekstraktuese, ekonomi rentiere (rent-seeking). Të gjithë janë - jemi - pjesë e kësaj skeme: dikush me hir e dikush me pahir. “Tironcit i leh qeni ratë,” dëgjova një mik pastor të më thotë një ditë. Tingëlloi kaq e vërtetë. Tironci propër i lindur në Tiranë mund ta përballojë të jetë wokist, rroga nëpërmjet qirasë apo pune shteti i vjen çdo muaj. Këtë ekstraktim kapitali wokisti Tirons (dhe shqiptar) e investon jashtë Shqipërisë se Shqipëria nuk bëhet. Wokisti tirons ikën me pushime në Dubai apo gjetkë dhe i mburret të ashtuquajtërve ‘miq’ se sa shumë shpenzoi dhe sa mirë ishte andej.


Shiko përreth shtëpisë, o mik lexues, dhe bëj një listë të orendive se nga kanë ardhur, duke përfshirë dhe lugë e pirunj. Lekët që vijnë nga jashtë si remitanca ikin prapë mbrapsht nga kanë ardhur. Ndiq komshinë apo të afërm se ku shkojnë e bëjnë pazar, o mik. Spar, Big Market apo Rosmann lekët kanë të njëjtën cikël: ekstraktohen në Shqipëri (po fus dhe remitancat këtu edhe pse kategori tjetër) dhe ikin jashtë. Shfaqësimi këtë radhë është se po e bën për shëndetin, janë produkte bio që vijnë nga, p.sh., Gjermania. Produktet lokale nuk i fut wokistja në këtë kategori, nuk janë dinjitoze.  


E dukshme qartë (të paktën për mua) është fakti që wokistja (apo wokisti) beson çdo gjë, ide apo ideologji, që kalon tangent nga Shqipëria pa asnjë reflektim. Tha njëri (Sokrati) para disa mijëra vjetëve një jetë pa reflektim nuk ia vlen të jetohet. Eja shih shqiptarin wokist, o mik, sesi jeton dhe bën qejf (sipas përkufizimit t’vet). Kam ndeshur plotë të ashtuquajtur intelektualë që besojnë tek horoskopi dhe bestytni. Kur një individ beson në gjëra të tilla unë nuk kam asnjë problem. Por kur institucione si p.sh. televizioni shqiptar paraqet horoskopin e ditës, ajo është idioteske dhe problematike. Lekët e taksapaguesve përdoren në idiotësira të tilla. Kurse me intelektualin gjithashtu kam problem sepse pyetja, si gjithmonë, është: mijëra euro që janë shpenzuar për edukimin tënd, o wokiste, dhe ti beson në budallallëqe? Me një fjalë, taksapaguesi mban këta wokistë në universitete për të besuar në budallallëqe dhe jo për të zgjidhur probleme.


Wokistja mendon se po të hajë gjethen apo kërcellin e byzylzkut (ose një gjëje tjetër komplet pa lidhje) është e shëndetshme duke mos bërë pyetjen e thjeshtë, “Po dhjetëra/qindra breza para meje, çfarë kanë konsumuar, përfshi prindërit?” Ka shumë gjëra (DNA, p.sh.) që nuk varen nga ty sesi kalohen nga brezi në brez - o woksite - dhe kjo në mënyrën më absolute. Ka një arsye pse zorrët tek majmunët janë 50% më të gjata (dieta në barishte është një nga arsyet kryesore) sesa tek njeriu. Problemi, e përsëris, me këto ideologji wokiste është se janë shumë të shtrenjta për një popull si Shqipëria. Nëse më përpara intelektuali wokist shqiptar blinte firmato dhe shkonte për plazh diku nga jugu (Sarandë, p.sh.), tani ato gjëra janë të aksesueshme/arritshme nga të gjithë. “Si të diferencohem,” pyet wokistja? Shko për pazar tek Tegu apo Rosmann, bli një Maça Latte rrugës, konsultohu me dietologun/psikologun (200-300 euro për konsultë) dhe nda çdo gjë online. Ha qumësht soje me drithëra, dhe ankohu online ose shoqerisë se pse nuk punon dieta.


Një miku im fermer mu ankua një ditë për problemet e shumta që paraqiste jetesa në fshat. “Sa taksa paguan për tokën në vit,” e pyes. Nuk mu përgjigj. “Ose nuk paguan shumë,” i them, “ose nuk paguan fare.” Nuk besoj ka arsye tjetër të mos mbash mend. Fshati kërkon vetëm nga shteti t’i shtrohet rruga, t’i pastrohen kanalet, të mbrohen nga përmbytjete etj. Është e njëjta histori, o mik lexues. Dikush tjetër paguan dhe një tjetër merr shpërblimin. Meqë ra fjala, në një martesë që organizoi disa kohë më vonë, të gjitha pijet, përfshi dhe ujin, dhe birrat ishin marka të huaja. Wokismi ka kapur cdo skutë, sgëq dhe qelizë të kësaj shoqërie.


Një karakteristikë tjetër e wokistit shqiptar është dhe mospasja e trashëgimisë. Tashmë po i kaloj kufinjtë e Tiranës. Një pronar shtëpie në Voskopojë, me një biznes goxha të madh turizmi, i kishte disa nga fëmijët e vet jashtë. Një fëmijë që kishte ngelur merrej me organizata jo-qeveritare. Një tjetër biznesmen në rajonin e Belshit i kishte fëmijët në shkolla në Tiranë (shkenca politike) dhe që të dy ishin në gjëndje të mjerueshme për punëtorë. Një biznesmen dhe investitor rrafshon para 8-9 vjetësh gjithë katin e vet (pallati që përmenda në fillim të artikulit) dhe e transformon sipas gustos së vet. 3-4 vjet kalojnë dhe ai lëviz në zonën e TEG-ut që përmenda më lart, në një nga ato vilat pasi “nuk jetohej më në Tiranë.” Tani do largohet drejt Austrisë apo Zvicrës “sepse do ndjekë fëmijët.” Po e përkthej që ta bëj më të kuptueshme për lexuesin: po marr të gjithë kapitalin dhe po e punësoj në Zvicër sepse “këtu nuk bëhet.” Shih, o mik, studentë shqiptarë që ikin të gjithë jashtë me kapitalin që ekstraktohet në Shqipëri. Këta wokistat e tjerë që ngelin i kërkojnë punë shtetit. Sa kapital është hedhur nga taksapaguesi deri në momentin që këta mbarojnë nuk përfillet fare. Për aq kohë sa të tjerët paguajnë për ty, mos harro që ti ngelesh i parritur (minoren) [3]. Kur ti vazhdon dhe do të punësohesh në shtet, linja është e njëjtë (fatkeqësisht): ti do të ngelesh i parritur. Kjo është mirë për shtetin [për ata që kanë pushtetin] sepse qaramanë duan. Wokisti shqiptar beson se duke punuar në shtet gjërat rregullohen, se shteti i rregullon problemet “O si me magji” siç thotë dhe kënga shqiptare. Shteti e kap lepurin me qerre, thotë një shprehje. Më saktë do ishte: shteti e nxjerr lepurin nga kapelja (si magjistari ne shfaqje).


Dikush mund të përshkruajë trajektoret e atyre bizneseve që thamë më lartë mjaft lehtë dhe trashëgimia që këta prindër lënë është për të ardhur keq. Një pyetje e thjeshtë për këta prindër: si erdhët deri këtu? A keni punuar natë ditë, dhe a keni investuar mish e shpirt në këtë gjë (biznes familjar)? A është pra shpirti i punës, respekti për të dhe dëshira për ta gëzuar familjarisht këtë gjë forca ngarëse për të jetuar mirë? Të gjitha këto virtyte që i japin jetës kuptim nuk transmetohen tek fëmija, por aq më keq shihen si gjëra që nuk ia vlejnë. Çfarë vlen për ty në këtë jetë, o mikeshë wokiste? Nëse familja hodhi dy gurë diku, mirëmbaje e vendos edhe ti një. Kjo quhet trashëgimi.


Por, më të parët në terma të mungesës së trashëgimisë janë buxhetorët dhe intelektualët akademikë. “Si erdhët deri këtu?” nuk mund të aplikohet tek këta sepse duket qartë. Pyetje: çfarë lini mbrapa, o miq? Përgjigje: një zero me xhufkë, karrigen që e zë dikush tjetër mbasi del në pension dhe probleme që ua kanë fajin të tjerët. Thotë një shprehje që dëgjova së fundmi: ku ishim? asgjëkundi. Ku jemi? asgjëkundi. Ku po ikim? asgjëkundi. Wokisti shqiptar është pa shpirt, si një zombie në ata filmat amerikanë. Të gjithë lëvizin njëlloj dhe forca lëvizëse u vjen nga jashtë, nuk kanë asnjë motivim të brëndshëm. Wokisti shqiptar operon në vakum; ata/ato nuk mbajnë mend të shkuarën, ngrenë pafundësisht veten në piedestal pa dhënë asnjë kontribut konkret në komunitetet ku jetojnë, dhe vetëm ankohen për të tjerët. Një mik më ankohet një ditë për Shqipërinë dhe shqiptarët dhe se nuk e fuste vajzën në punë këtu sepse ka shumë injorancë. Vini re që këto/a wokistë jetojnë akoma me mamin dhe babin. Edhe kur janë të martuar, familja (nga të dyja anët, kush më shumë e kush më pak) angazhohet në mënyrë të ethshme deri në ndarje. “Është më mirë vajza me babin!” (apo djali me mamin!) Për fëmijët nuk pyetet apo reflektohet fare. Ajo kënga shqiptare “Të dija të vogël, ti më qënke 40 vjeç,” tani duhet ndryshuar në 60 vjeç! Një intelektual akademik më tregon me kërshëri se vajzat në Shqipëri janë ekselente - bëhesh fjalë në akademi dhe vazhdim post-universitar. “Por djemtë,” më thotë, “janë komplet barbarë.” Nuk e di ku e fuste veten ky intelektuali, e para. E dyta, ato vajzat ekselente janë rritur në familje shqiptare ku ka dhe meshku,j dhe në të njëjtin ambient ku rriten edhe meshkujt shqiptar. Meshkuj dhe femra janë pjesë e pandarë e së njëjtës shoqëri. Në kohën time raporti meshkuj/femra në këndin e ekselencës ishte 50/50 apo 60/40. Kur vizitova një gjimnaz (Kuçovë) para disa kohësh raporti ishte 0/100. Një fenomen shokues që askush nuk e kupton se ç'po ndodh. Por siç tha dhe ai intelektuali akademik, le të ikin jashtë e martohen jashtë se janë ndryshe ata meshkujt andej. Me të vërtetë, një gjendje e dhimbshme e gjërave.


Dhe për ta mbyllur: një kushuri emigrant më  ankohet një ditë se kishte kaluar gjithë natën pa gjumë. “Pse”, e pyes. “Djali luante me Nintendo,” më thotë. “Kush ia bleu?” e pyes. Pauzë nga ana tjetë e telefonit. Në një takim me prindër u ngrit problemi i mediave sociale, sesi ato ishin përgjegjëse të të gjithë problemeve që kanë fëmijët e sotshëm. Për wokistin mjafton dikush apo diçkaje t’i vihet gishti. Kur dy veta që njihen në Facebook ndahen, fajin e ka Facebook-u. Po kur dy veta njihen në një bar dhe qëllon të ndahen më vonë, çfarë ndodh? Shpresoj mos t’ia vënë fajin barit ku u njohën.


[1] Vjen nga termi woke. 

[2] N. N. Taleb. Skin in the Game.

[3]  E adoptoj këtë fjalë (Minor) nga I. Kant në esenë “An answer to the question: What is Enlightenment?”

Wednesday, June 24, 2020

Përgjigje pyetjes: cili është roli i intelektualit në jetën politike (2)

Mbas një lumi komentesh e pyetjesh që më erdhën për paqartësira, shpresoj të hulumtoj më tej këtë temë dhe të qartësoj pikturën. Në pjesën e parë pamë disa probleme me formulinin e pyetjes dhe terminologjinë.

Pyetja jonë tashmë është: nga vjen ndryshimi në një shoqëri?

Pergjigje: jo nga intelektuali. 

Qoftë ai/ajo i vërtetë apo specialist. Atyre u mungon liria (e veprimit dhe mendimit kritik).
Deri tani ndryshmet në Shqipëri gjithmonë kanë qënë (apo kanë ardhur) nga lart-poshtë. Me një fjalë, nga politikani. Besoj nuk ka nevojë këtu për shpjegime pasi historia e Shqipërisë e shpalos këtë qartazi (Kina, Rusia gjithashtu etj). Problemi me politikanin është se ai nuk ka interes afatgjatë (apo të mesëm) në ecjen e gjërave. Pasi kohen e ka të limituar në kolltuk, i duhet të maksimizojë vjeljen e aseteve.

Problemi me intelektualin është se ai paguhet – është pra me rrogë. Kemi një shprehje ne që thotë sazexhiu i bie muzikës që kërkon i zoti i shpisë. E pyet një mbret (Hieron) Simonides, poetin a lashtësisë që shkroi nje elegji për 300 Spartanët e rënë në Thermofilae, nëse është më mirë të jesh i pasur apo i zgjuar. “I pasur,” përgjigjet poeti, “sepse të gjithë të zgjuarit janë në kopshtet e të pasurve.”

Merr klasën e profesorëve. Përse paguhen? sepse edukojnë brezin e ri. Si matet puna që ata kryejnë? E vështirë të thuhet për Shqipërinë, Por në perëndim atyreve u duhet të nxjerrin artikuj kërkimorë, nërmjet të cilëve mund të aplikojnë për fonde etj. etj. Po mësimin kur e kryejnë? Ia lënë në dorë doktorantëve apo asistentëve. Me një fjalë, nëse mendoni se vetëm në Shqipëri ka rënë niveli i edukimit, mendohuni përsëri. Për mos të dalë nga tema, klasa e profesoratit nuk prodhon asgjë dhe paguhet nga populli (taksat) për një servis që nuk ka asnjë vlerë. Nëse ata bëjnë ndonjë gjë me vlerë, të lutem të më lini të njohur. E thënë në gjuhën e ekonomistit: sa është përqindja e investimit që investitori, pra populli, merr mbrapsht? Për ta bërë të prekshme si ide: nëse ti si person jep 1000 euro borxh, apo investon në aksione, sa pret të marrësh mbrapsht në 5 vjet? 10 vjet?

Për ta përsëritur: ndryshimi vjen nga klasa ekonomike. Pse? Sepse kanë çfarë të humbin. Kur një sipërmarrës merr një vendim, ai/ajo mban dhe konsekuencat e vendimit. Në shoqërinë civile (që në Shqipëri nuk mund të them se ekziston) ky është definicioni i lirisë par excellence. Çdo ditë njeriu ndeshet me një realitet, natyrën që na rrethon dhe shoqërinë ku ndodhet. Ja ku është ndryshimi midis sipërmarrësit dhe profesorit: profesori shkon çdo ditë në punë në të njëjtin realitet. Në punë, flet më studentë; mbasi mbaron shkon në shpi. Gjithë jetën e ka shpenzuar brenda mureve të shkollës. Në çdo teme/problem që diskuton i duket sikur jeta, pra realiteti, është si shkolla.

Sipërmarrësi vepron e flet; veprimi dhe fjala janë të pandara. Duke u ndeshur me natyrën ai/ajo shndërron ekosistemin; duke u ndeshur me shoqërinë, ndryshon gjithashtu marrëdhëniet (megjithëse shumë ngadalë). Piktura është pak idealiste por e nevojshme për të kuptuar ndryshimin. Baballarët e kushtetutës Amerikane (Fathers of US Constitution) ishin pronarë plantacionesh përpara se të ishin politikanë. Kushtetuta e Shqipërisë u mor shabllon (iu dha me forcë) nga politikani, që vazhdon e bën sikur është i mëzitur. Politikani shqiptar kur ndërton incitucione, p.sh. mjekësinë, e bën çorape sepse nuk ka asnjë interes (share/stake) në mbarëvajtjen e saj. Ai shkon jashtë shtetit (apo i paguhet tek privati). Politikani amerikan nuk ikën jashtë shtetit, p.sh. në Shqipëri, për tu kuruar. 

Për tu kthyer në temë: Shqipërisë i duhen njerëz sipërmarrës; jo studentë. Studentët në lëvizjet e fundit studentore i kërkuan qeverisë punë. Absurde? jo! Këto mësojnë në universitete e shoqëri – qeveria ta jep punën. Nuk e ndërton ti vetë. Qeveritari (edhe pse bën gjoja i mërzitur) kënaqet me këtë situatë. Roli i tij është parimor në shoqërinë civile Shqiptare. Roli i profesorit gjithashtu. Sipas profesoratit qeveria ka detyrime ndaj studentit – t’i gjej punë. Kjo është një tjetër piramidë Shqiptare – piramida e universitetit, që funksionon njëlloj si skema ponzi (piramidale e 1997). 

Sunday, June 21, 2020

Përgjigje pyetjes cili është roli i intelektualit në jetën politike (1)

Më lejoni së pari ta filloj me pak histori pasi është e nevojshme të kuptojmë terminologjinë e gjërave që do diskutojmë. 
Roli i intelektualit në jetën publike, siç kuptohet nga populli, është i vonshëm si ide dhe nisi fuqishëm gjatë formimit të shteteve moderne në 200 vjeçarin e fundit. Në Evropën lindore dy faktorë ndihmuan në formimin e strukturave shtetërore: elita agrare që kishte toka në pronësi dhe kisha. Elita kombëtare agrare, për interesa ekonomike të vetat, krijoi institucione politike dhe juridike nëpërmjet të cilave ushtroi fuqinë e vet. Këto zhvillime munguan në Shqipëri.

Një diçka tjetër problematike për temën nën diskutim është dhe mungesa e zhvillimit individual të personit për shkak të mungesës së marrëdhënieve me pronën (pushtimi turk dhe komunizmi). Këtë fakt po e marr të mirëkuptuar nga publiku dhe po e shpjegoj përciptazi. Që personi është egoist është një temë e eksploruar që në lashtësinë greke dhe që paraqet rrezik për komunitetin – shprehja shqiptare një shkop i shtrembër prish gjithë barrën  - ka qënë gjithashtu e ditur. Prandaj dhe ideja e mbajtjes së pronës individuale mbizotëroi atë të mbajtjes në bashkësi qysh pra në antikitetin e lashtë (Homer, Hesiod, Aristotle etc.). Kjo ide përmbush qy qëllime: (a) ne e dimë interesin e individit dhe (b) është nëpërmjet pasjes së pronës që personi zhvillon individualitetin e vet (Persönlichkeit, po të përdor një term të Hegel-it). Ideja e pronës është e lidhur katërciprisht me lirinë e individit. Pasja e pronës, me një fjalë, është një konditë e nevojshme për lirinë e individit dhe për një jetë të mirë. Drejtësia si institucion i ka rrënjët pikërisht tek prona private (dhe publike natyrisht). Jetesa në komunitet gjithashtu.
*          *          *
Le t’i përgjigjemi pyetjes se çfarë është një intelektual. Le të themi së pari se çfarë nuk është. Intelektuali (burrë/grua) nuk është specialist; specialisti zgjidh probleme të formuluara nga të tjerë (p.sh. ndërton ura, rregullon dhëmbët, jep leksione etj.).

Puna e intelektualit është të ri-formuloj pyetjen për problemin në fjalë. Ose të pyesë pyetjen. Problemi i shtruar si problem është pjesë e problemit që duam të zgjidhim. Fjala dhe shkrimi që vijon në platforma publike është natyrisht themelor.

Çfarë është vënë re në Shqipëri është fakti që kemi një klasë specialistësh por jo intelektualësh. Kemi një elitë politike që ka formuar dhe drejtuar opinionin publik por jo elite intelektuale. E thënë ndryshe, elita intelektuale ka qënë gjithmonë elita politike.

*          *          *

Pjesë e problemit: gjatë komunizmit ata që u quajtën intelektualë ishin ata që shkuan në shkollë të lartë. Ky definicion vazhdon edhe sot e kësaj dite. Një degjenerim total i idesë se çfarë do të thotë intelektual. Shkolla e lartë merret si konditë e të qënit intelektual. Se ku Shqipëria shkoi me këta pseudo-intelektualë nuk ia vlen të diskutohet.

Me këtë standard i bie që (mbase) 60% e Shqipërisë të jetë pjesë e elitës intelektuale. [Studentët shqiptarë mbas graduimit kanë dy zgjedhje: (a) të lënë Shqipërinë ose (b) gjejnë punë në administratë publike.] Një pyetje: ku është Shqipëria sot meqë të gjithë qënkan intelektuale? Siç edhe kuptohet, vazhdojmë diskutojmë rolin e intelektualit.

Pyetja e shtruar në titullin e artikullit është zhgënjyese për disa arsye: lexuesi mendon se elita intelektuale ka rol parësor në politike (dhe kështu në zhvillimin ekonomik të vëndit) dhe jeta politike – vendimarrja – i përket vetëm kësaj klase. Mos të harrojmë faktin që ata që shtrojnë pyetje të tilla në radio e televizionë shqiptarë janë ata/ato që e quajnë veten e vetë pjesë të elitës intelektuale.

Prandaj pyetja duhet riparë e riformuluar.

Pyetja nuk është cili është roli i intelektualit, por: nga vjen ndryshimi në një shoqëri?

Kam përshtypjen se tradita shqiptare mbështetet më shumë mbi elitën politike (dhe intelektualin-specialist që e ndjek si qëni të zonë) për shkak të legasisë historike. Publiku i drejtohet intelektualit-specialist pa kuptuar, e para, ndryshimin themelor midis intelektualit dhe specialistit që paraqitëm më lartë. Elita politike (sipas definicionit) nuk sjell ndryshim. Ajo vetëm rrjep asetet publike siç është edhe e dukshme.
E dyta, ndryshimet shoqërore ne botë kanë ardhur nga elitat ekonomike – agrare, industriale, financiare, e teknologjike së fundmi. Nuk them se intelektuali nuk ka rol të luaj në shoqëri – me shkrime e diskutime në platforma publike ai/ajo ka rol. Por ndryshimi themelor (ekonomik, politik) nuk vjen nga ky grup.

Imagjinoni dy deklarata:
(1) Rama është i suksesshëm.

(2) Elon Musk është i suksesshëm.

Në rastin e parë deklarata është qesharake. Ndryshimet që ky i dyti ka sjellë janë tashmë të pallogaritshme. Ndryshimet në transport e energji (Tesla) dhe në ekslorimin e hapësirës (SpaceX) kanë revolucionarizuar shumë aspekte jo vetëm në teknologji por dhe në organizimin e rrjeteve të punës e organizimit të saj. Mbase rasti që solla është paksa ekstrem por i nevojshëm për të kuptuar ndryshimin midis atij/asaj që krijon dhe atij/asaj që rrjep përfitime nga kolltuku. Noli këta të fundit i quajti kolltukofagë.

Specialisti-intelektual paguhet për punën që bën (sipas kontratës që ka nënshkruar); intelektuali që shkruan në platforma publike (apo që merr pjesë në rrethe televizive) nuk paguhet dhe (supozohet) qartëson ide dhe ngre pyetje etj. Por asnjëri nuk ndërton/krijon. Ky i dyti madje është dhe i rrezikshëm pasi paraqitet i veshur me lëkurë deleje duke qënë ujk.

Në shumicën e rasteve intelektualë e specialistë shpjegojnë, aq sa munden, ndryshimet pasi ato kanë ndodhur dhe jo më përpara. Të ndryshosh gjëra duhet të mendosh ndryshe – të jesh kurioz dhe kesh vullnet. Duhet mbi të gjitha të jesh i lirë, e cila do të thotë të kesh e mbash përgjegjësi për veprimet e tua. A mund të mendohet që intelektualët shqiptarë të mbajnë përgjegjësi për fjalët (llafet) që hedhin e të vuajnë koncekuencat e këshillave që japin pa hesap?

Sunday, January 28, 2018

Drejtësia shqiptare: një zgjedhje, një show, dhe një drejtësi


Ka disa gjëra që ekonomia (dhe shoqëria) shqiptare i huazon shumë kollaj: merr muzikën dhe televizionin, shfaqjet dhe emisionet investigative, në veçanti.
Një parathënie e një reviste që eksploronte literaturën evropiane (shek. XIX) shkruante se Krishtërimi kishte ushtruar nje çensurë të fortë ndaj literaturës dhe tashmë mbas rënies së kësaj çensure literatura do transformohesh për shkak të lirisë. Liria jo në aspektet negative të saj por pozitive që janë më shumë të lidhura me seksin.
Nëse në paragrafin e mësipërm zëvendësojmë fjalën literaturë me emisione (apo muzikë) atëherë piktura është e qartë. Një emision tipik investigativ (shqiptar) ka 2 meshkuj dhe dy femra sporteliste. Meshkujt flasin, bëjnë shaka, thumbojnë e raportojnë kurse sportelistet kërcejnë kur u thuhet dhe vetëm u buzëqeshin kamerave apo dërgojnë puthje VIP-ave kur u thuhet. Një gjëndje skandaloze për femrën shqiptare që kërkon emancipim! Ata që drejtojnë show-n nuk e shohin show-n e tyre si vendi i parë që duhet parë me sy kritik dhe investigativ.
Megjithatë, temat që diskutohen janë shumë relevante për shoqërinë shqiptare: probleme që njerëz të varfër e të pafuqishëm nuk mund të zgjidhin, afera korruptive në të gjitha instancat e institucione shtetërore, dhe probleme të tjera. Raportimet investigative janë në përgjithësi ekselente, një shërbim që në të vërtetë asnjë gazetë shqiptare – apo emision politik - nuk e ka bërë gjatë kësaj kohe (shpjegim: që ka 2-3 gazetarë që kryejnë punë te tilla nuk e vë në dyshim).
Zgjedhja e një modeli të tillë është domethënëse: një numër më i madh shikuesish ngulet përpara televizorit në orarin e caktuar, përfshi këtu gazetarë, shefa institucionesh apo politikanë. Emisione të tilla punojnë pikërisht sepse të zgjidhësh një problem, sado të thjeshtë, duhen burime (dhe/apo fuqi, që nuk është gjithmonë në terma financiare). Shikuesit i ofrohet një skenë ku irracionaliteti takon ndjesitë e bukura (sensuale apo seksuale) – apo takon argëtimin. Një problem paraqitet, kërcehet dhe bëhet sparkata (që më vonë matet nga meshkujt), problemi hulumtohet me tepër e pastaj zgjidhet - apo lihet i hapur për qeveritarët që nuk e dinin se ekzistonte kjo gjë por e mësuan nga emisioni në fjalë – dhe mbyllet përsëri me kërcim mbas fishkëllimës.
Mendoj ideja është (apo ka qënë) që të prezantohet realiteti shqiptar duke qeshur (një ide e vjetër e Horace). Ose e thënë shqip: ta marrim me të qeshur. Por kjo ide, mendoj, (a) nuk do kërkonte sporteliste; dhe (b) do duhesh që të dy meshkujt të flisnin më shumë (saktë e bukur!) sesa flasin tashmë. Dikush që e sheh emisionin me një sy kritik kupton shumë shpejt se gjithë-gjithë 30 fjalë mbizotërojnë emisionin dhe fjalitë e konstruktuara janë për nxënës të klasës së dytë fillore.
Për pamundësitë e mësipërme një ide tjetër mbizotron: prezantimi i të vërtetës përmes argëtimit. Këtu sportelistet seksi mbushin atë boshllëk (fjalësh!) shumë aktual në skenën shqiptare. Emisionet (politike) ku të njëjtat fytyra (politikanë e analistë) paraqiten janë një sfidë e vërtetë për tu ndjekur në dy aspekte: formati dhe gjuha.
Tragjedia e drama e lashtë greke zgjidhte tema të njohura mitike për publikun. Asgjë e re nuk pritesh. Ajo çfarë mbizotëronte ishte paraqitja ekselente, elokuente dhe e pasur në gjuhë.
Nuk mendoj se mund të themi të njëjten gjë për realitetin shqiptar. Gjërat dihen! Si t’i paraqesim? është pyetja dhe rezultati është katastrofë. E para: (a) Rregull pyetjesh dhe pergjigjesh nuk ka e nuk vendoset nga ai (ai sepse në përgjithësi janë meshkuj) që drejton. Asgjë nuk diskutohet, pyetjet janë skandalozisht të dobëta apo nuk kuptohen dhe përgatitja e pjesëmarrësve lë për të dëshiruar. (b) Sa për gjuhën pyetja që duhet shtruar është: përse po jepet ky emision? Të raportojë? Diskutojë? apo të dyja bashkë dhe edukojë shikuesin.
Në tërësinë e tyre nëse emisione të tilla tentojnë të paraqesin të vërtetën në një shoqëri të lirë (siç edhe pretendohet) ato e lënë shikuesin më injorant, më të skllavëruar dhe gjuhën shqipe që përdorin më të varfër.
*          *          *
Në një emision tjetër vetë Kryeministri u vesh si Plaku i Vitit të Ri dhe bëri realitet dy dëshira që vinin nga dy persona me histori tepër të trishtueshme.
Kjo skenë është kritike: aty politikani dhe votuesi takohen lirshëm. Paraqitet një problem personal, salla dhe shikuesit përmallohen, ndjesitë dhe trishtimet arrijnë kulme Eskiliane, dhe si me magji (Santa Claus) problemi zgjidhet duke i kthyer kështu personit, (sallës) e shikuesit  ‘shpirtin’ në vënd me një psherëtime dhe buzëqeshje shpëtuese.
Vini re sesi në njërën skenë politikani (në përgjithësi) paraqitet si shpëtimtar personal i/e dikujt dhe në tjetrën skenë ai demaskohet (Stop, Fiks Fare etc.). Problemi është i qartë: çfarë është personale të prek dhe të bën që të angazhohesh e veprosh; Çfarë është statistike është e largët dhe e vështirë për tu arritur. Të gjithë në sallë (përfshi dhe politikanin) që dëgjojnë histori të tilla janë të gatshëm të japin qoftë edhe 2 cent për të përmirësuar gjëndjen e personit në fjalë. Por të kontribojnë për përmirësimin e spitaleve, qëndrave rehabilituese, punësim etj., ideja është që ajo ‘nuk është puna ime.’
Çfarë ishte shokuese me zgjidhjen që politikani i bëri problemit është pikërisht fakti që votuesit i hiqet zëri dhe trajtohet persëri si viktimë. Pyetje kritike në këtë rrethanë nuk ngrihen.
Çdo fëmijë me të meta ka nevojë për akses në institucione dhe jo vetëm ky/kjo. Çdo i ri/e re që ka vullnet (të hekurt) për të ndryshuar gjëra, për të ndryshuar veten e shoqërinë duhet stimuluar dhe jo vetëm ky apo kjo. Të gjithë këta njerëz që kanë nevojë nuk mund të paraqiten në emisione javore në Tiranë për tu parë nga publiku që duartroket e psherëtin sikur një barrë tjetër iu hoq nga supi. Problemet nuk zgjidhen në ekrane e show televizive kryeqytet.
*          *          *
Emisione të tilla merren me atë punë që quhet (në shkencat shoqërore) drejtësi shoqërore (lokale). Me një fjalë ka njerëz që vuajnë nga padrejtësi (institucionale shtetërore) dhe këto emisione shohin t’i nxjerrin sheshit këto padrejtësi dhe kështu, shpresa është, që drejtësia të ndërhyjë. Tre pyetje shtroj:
1.     Cili institucion e përfaqëson drejtësine? Që nuk duhet të jetë politikani kjo është e qartë. Por situata (apo problemi) vazhdon të mos kuptohet nga shumë palë sidomos nga emisioni që promovon gjëra që supozohet të ngrejë si probleme.
2.     Kur zgjidhen çështje të tilla nga këto televizione cila është mënyra e zgjedhjes së çështjeve? (Meqë televizionet janë private kam frikë se zgjidhen çështje që shtojnë numrin e shikuesve.) Dhe meqë flasim për drejtësi, a nuk do ishte e drejtë që të ishte e hapur dhe transparente mënyra e zgjedhjes?
3.     Kur politikani ndërhyn drejtpërsëdrejti lekët e kujt përdor? Institucioni mendohet të jetë asnjëanës sepse të gjithë njerëzit (qytetarët), taksapaguesit, kanë të drejtë aksesi në institucione.
Për ta mbyllur, në një skenë (nga Offenbach) të La Belle Helene ëndërra e Helenës për të pasur për vete Parisin bëhet realitet “nëpërmjet ëndrrës.” Ajo pyet priftin që t’i dëgonte Parisin në ëndërr, kur ajo të flinte. “Është thjesht ëndërr,” ishte një shprehje që përsëritesh shumë herë. Mbasi Helena bie në gjumë, Parisi hyn me të vërtetë në dhomën e saj. Dëshira bëhet realitet thjesht nëpërmjet ëndrrës. Spektatori e kupton shume mirë ironinë – “është thjesht një ëndërr” do të thotë që në këtë botë hipokrizia dhe vetëmashtrimi janë prezente në të gjitha hallkat e kësaj historie.
Në shoqërinë shqiptare dëshirat bëhen realitet nëpërmjet Emisionit (Stop, Fiks, apo E diela). Drejtësia jepet emisione televizive nga prezantues të botës së show-it Tiranë. Të pakënaqurit thjesht duhet të thërrasin emrat e emisioneve. Mjafton të raportosh problemin dhe të kesh pak fat në perzgjedhje.

Friday, July 14, 2017

Për ata që mungojnë

Ky artikull u dedikohet “të munguarve” (ose ata/ato që mungojnë). Kush  janë këta dhe pse janë të rëndësishëm? (Përdor këta për thjeshtësi hulumtimi.) Në lashtësi, Diagora u qortua nga një person për mosbesim; “Shiko,” i thotë dikush, “këto dedikime ndaj zotërve. Zotërit ekzistojnë pikërisht sepse bënë të mundur mbijetesën e këtyre njerzve ndaj fatkeqsive.” I përgjigjet Diagora: “Ke te drejte, por nuk shoh këtu në mostrën tënde ata që nuk i mbijetuan fatkeqësive.” Dhe ata që nuk i mbijetuan fatkeqësive janë më të shumë në numra, mund të shtojmë qartazi.
Vërejtja e mësipërme ka të bëjë me formimin e besimit të bazuar në një premisë të rremë. Statistika dhe ekonometria paralajmërojnë përdoruesit për konkluzione të rreme kur ato bazohen në mostra të njëanshme (biased sample). Ka një dallim mes asaj që shihet dhe asaj se çfarë është aty  - e cila nuk duket sepse mungon! Kancelarja Merkel e falënderoi Ramën për zgjedhjet por ajo që sheh Merkel është tjetër gjë. Gëzimi i saj, mendoj, ka të bëjë me numrin e madh të shqiptarve, si ata me dokumente e si ata pa dokumente, që vazhdojnë të emigrojnë në Gjermani e gjetkë, Erdogani nga ana tjetër, mbas përgëzimit, iu drejtua besimit mysliman. Secili gëzon interesin e vet.
Le të marrim rastin e votimeve të fundit në Shqipëri. Disa ia vunë fajin Bashës për gabime, të tjerët përgëzuan Ramën për fitoren. Dy anë të së njëjtës monedhë. Nëse unë hedh një monedhë, do bjerë ose kokë ose bisht. Të dyja thuhet të jenë reciprokisht përjashtuese. Vini re gjithashtu një fakt tjetër: personi që fiton, përgëzohet (apo përgëzon veten), mbas faktit. Mbas faktit gjërat duken të kenë një logjikë lineare dhe përcaktuese. Mbas faktit, njerëzit thonë, “dihet që do fitonte, sepse …” Efektit i gjendet shkaku me lehtësi.
Për tu kthyer në temë: ata që me probabilitet të lartë do votonin për Bashën apo dikë tjetër e kanë lënë dhe vazhdojnë ta lënë vendin – shifrat janë me mijëra.  Por këta nuk janë grupi i vetëm që ne po shqyrtojmë; emigrantët janë veçse një pjesë e të munguarve.
Në votimet e fundit rreth 45% e shqiptarve votuan, nga të cilët numri i femrave raportohet të ishte shumë i ulët (rreth 19%). Në një moment dëshpërimi Kryeminsitri shqiptar u kërkoi emigrantëve të ngrinin telefonat. Ky veprim është i rëndësishëm për diskutimin tonë; ata që mungojnë ekzistojnë. Atyre mund tu bëhet thirrje për pjesëmarrje. Ironia është që grupit tjetër të të munguarve nuk iu bë thirrje. Janë emigrantët ata që mund të mobilizojnë këta të fundit – një fatkeqësi e vërtetë. Thirrja, në të vërtetë, mund të gjejë aplikim nësë ata që janë në Shqipëri veprojnë, me një fjalë votojnë mbas thirrjes së emigrantëve. Unë mund t’i them nënës time të votojë, p.sh., për Ballin, por pa mekanizmin e kërcënimit asnjë nuk e merr seriozisht kërkesën.
Nuk shqetësohem këtu për metodat e votimeve por me diçka tjetër; që është, në të njëjtën mënyrë si shumica e popullsisë shqiptare e bën (dhe bëhet nga vendim-marrësit) veten të paparë, pra të munguar, ashtu dhe ata që marrin vendime për të gjithë, bëjnë politikë për ata që duken vetëm. Merr p.sh. emigrantët. Jam i sigurtë që shumë nuk duan të ikin dhe të tjerë që janë jashtë paraqesin dëshira të kthehen. “Por gjërat nuk ndryshojnë” dëgjoj. Por si do ndryshojnë gjërat kur këta që janë më të prirur për ndryshime largohen? Dhe jo vetëm largohen por marrin dhe kapitalin njerëzor e financiar atje ku shkojnë. Një dilemë e vërtetë për vendet në zhvillim. Ata që ngelin mbrapa janë një pjesë e harruar ose ata që përfitojnë më shumë nga status quo, nga mosndryshimet.
Cfarë është gabim me institucionet?

Përpara se te fillonin ndryshimet historike në Kine (1978) i thonë disa këshilltarë liderit kinez, Deng Xiaoping, se kinezët janë dembela dhe se ai do ta ketë të vështirë me reformat. Ai u tregon kinezët jashtë vendit (jashtë Kinës) dhe u përgjigjet se problemi nuk ishte tek njerzit por sistemi dhe institucionet. Mendoj i njëjti fenomen është prezent në Shqipëri. Institucionet shqiptare (a) injorojnë pjesën më të madhe të popullsisë, pra ata që në këtë artikull ne i quajmë të munguarit dhe (b) shfaqin hapur sjellje qeramarrjeje (rent-seeking).
Priftërinjtë e politikës shqiptare përgëzojnë vetveten për “arritje” ndërkohë që vëndi boshatiset. Boshatisja, për më keq, merret si “lëvizje e lirë” dhe përgëzohet. Shumë rendisin mungesën e tregut të punës dhe shëndetësinë në arsyet kryesore të largimit. Shëndetësia, një tjetër “arritje” e priftërinjve politikanë shqiptarë, vazhdon të jetë në një gjëndje të mjerueshme. Pyetja që i duhet bërë prifit politik shqiptar është e thjeshtë: Ku vizitohesh dhe kurohesh ti dhe familja jote zotëri apo zonjë? Për aq kohë sa priftërinjtë politikanë shqiptarë kurohen e shërohen jashtë apo në spitalet private në Shqipëri, ata nuk kanë asnjë interes (stake) në zhvillimet e këtij institucioni. Dhe kostot e shëndetësisë mbahen nga ata të harruar e munguar që jetojnë jashtë. Kur në 2016 vizitova Komunën e Dragashit (Kosovë), në hyrje të qytezes ishte shpalosur një parrullë: Mire se vini emigrantë. Në Shqipëri termi emigrant është denigrues, qoftë nga institucione e qoftë nga njerëzit e biznese shqiptare. Bizneset e turizmit mbahen pikërisht nga të ardhurat e emigrantëve, nga ata që më shumë mungojnë.
Në të njëjtën mënyrë si “lëvizja e lirë,” përgëzohet edhe lëvizja e lirë e produkteve midis vëndeve Ballkanike. Fshatari shqiptar, i harruar nga të ashtuquajtura institucione shqiptare, ankohet se nuk konkurron dot me produktet fqinjë. Balanca tregtare e shpalos qartë këtë njëanshmëri. Në Gusht 2016, ndërsa vizitoja fshatin turistik të Tushemishtit, shoh një plak të ulur përtokë përballë shtëpisë e pastronte fasule. Kokërr më kokërr i pastronte dhe i vendoste të thaheshin mbi një pëlhurë tjetër. Pyetjes time mbi bujqësinë, iu përgjigj në këtë formë: “më shikon si jam ulur dhe pastroj fasulen? Si do konkurroj unë me maqedonsin apo serbin që kanë mjete të mekanizuara dhe mbështeten nga insitucionet e tyre përkatëse, si financiarisht si me gjëra të tjera të nevojshme për këtë punë?” Nuk ka nevojë për ekspertë për të parë sesi është situata në realitet. Thjesht fol me fshatarë!
Fshatari, për më keq – kështu shkon argumenti nga specialistët dhe fetarët politikanë shqiptarë – etiketohet si dembel dhe jo-besues, ndaj institucioneve dhe atyre që ndërmjetësojnë. Me këtë damkë etiketohet edhe ai që jeton në qytet por që refuzon të punojë, p.sh., me tarifën ditore.
Progresisti fetar me njërën dorë u tregon shqiptarëve lirinë e vendimit e veprimit individual; me dorën tjetër i qorton për veprimet që marrin. Harron progresisti fetar që individi vepron në një sfond të caktuar (background); dhe sfondet ndryshojnë nga fshati në fshat. Një shqiptar që emigron në një vend të zhvilluar është më produktiv atje për shkak të këtij sfondi. Këto janë mësimet e para elementare në ekonomi.
*          *          *
Një familje shumë e varfër shqiptare që mundi të çonte djalin e vogël për kurim në Itali më thanë në një moment të vështirë se vetë fakti që trajtoheshin si njerëz në spitalet italiane mjaftonte. Ky humanizëm nuk vjen me incentiva financiare. Për të munguarit dinjiteti dhe respekti janë dy virtyte që mungojnë krejtësisht nga institucionet e varfra shqiptare.
Carl von Ossietzky, Fitues i Nobel-it për Paqe në vitin 1935, refuzoi të linte Gjermaninë naziste sepse “burri flet me një zë bosh kur  largohet nga vëndi i vet.” Shpresoj se zërat e mijëra të munguarve, si brënda e jashtë vendit, mos të jenë boshe por të dëgjohen përtej realiteteve të vogla politike.